به طور کلی، قراردادهای عمرانی از پیچیده‌ترین و مفصل‌ترین قراردادهای حقوقی محسوب می‌شوند. به دلیل وسعت تعهدات و نکات ریز و درشت فنی و حقوقی این قراردادها، نیاز است تا طرف‌های قرارداد درک درستی از ارتباط با یکدیگر داشته باشند تا مشکلات حقوقی سد راه انجام پروژه نشوند. اما اغلب اوقات هرقدر هم که قرارداد دقیق تنظیم شود، به دلیل بروز اتفاقات مختلف در حین انجام پروژه، مانند تاخیرهای ناموجه به وجود آمده، طرفین قرارداد به اختلافاتی برمی‌خورند که نیازمند حل و فصل آن هستند. برای حل اختلاف قراردادهای عمرانی راه‌حل‌های مختلفی وجود دارد که ممکن است در هر مورد از آن استفاده شود. در این مطلب قصد داریم تا با ارائه راه‌حل‌های ممکن و توصیه‌هایی در خصوص نگارش بند حل اختلاف، به حل اختلاف قراردادهای عمرانی کمک کنیم.
اختلاف در ساخت‌وساز به چه معناست؟همانطور که گفته شد، ممکن است قراردادهای عمرانی برای ساخت‌وساز، طرف‌های متعددی داشته باشند. کارفرما، پیمانکار اصلی، پیمانکاران فرعی، کارگران، طراح داخلی، مهندسان ساختمانی و… افرادی هستند که اگر در فرایند ساخت‌وساز وارد شوند، دارای حقوق و تعهدات مختلفی خواهند بود. در این میان ممکن است به دلیل تفاوت‌های تفسیر این افراد از پروژه، مانند پایبندی به ضرب‌الاجل‌ها و پیشرفت ابعاد مختلف پروژه، اختلافاتی بروز کنند. در واقع در اکثر موارد، اختلاف طرف‌های قرارداد ناشی از بدفهمی بند خاصی از قرارداد است. در این زمان اصطلاحا گفته می‌شود که اختلاف در تفسیر قرارداد پیش آمده است و باید از راه‌های متناسب آن را حل کرد. تنوع روشهای حل اختلاف در زمینه‌های عمرانی و ساخت‌وساز باعث شده است تا افراد بتوانند روش مناسب با مشکل خود را انتخاب کنند. در ادامه به برخی از مهمترین و موثرترین روشهای حل اختلاف در ساخت‌وسازهای عمرانی اشاره می‌کنیم.
برای آنکه در مواقع مورد نیاز بتوان اختلافات عمرانی را حل و فصل کرد، نیاز است تا روش حل اختلاف از قبل و در زمان تنظیم قرارداد عمرانی، مشخص شده باشد و طرفین بر آن توافق کرده باشند. برخی از مهمترین روشهای حل اختلاف عبارتند از:
مذاکره به عنوان روش حل اختلاف از دیرباز در اختلافات حقوقی وجود داشته است. این روش که گاه به آن ساده‌ترین روش حل اختلاف می‌گویند، می‌تواند از طریق نزدیک کردن مواضع طرف‌های اختلاف (مثلا رفع سوتفاهم درباره تفسیر یک بند قرارداد) مشکل را خاتمه دهد.
لازم به ذکر است که مذاکره در موارد جزئی و اختلافات نه چندان عمیق، کارایی بهتری دارد.
توسل به میانجی‌گری
گاهی می‌توان فرایند مذاکره را با ورود شخص ثالثی که در زمینه اختلاف تخصص دارد پیش برد. به بیان دیگر در این حالت نفر سومی که غالبا تخصص فنی ساختمانی و عمرانی دارد و طرف‌های اختلاف آن را می‌شناسند، وارد فرایند مذاکره می‌شود و به طرف‌های اختلاف توصیه‌هایی برای حل مشکل می‌کند. نکته مهم این است که میانجی در مقام حل اختلاف تنها صلاحیت ارائه نظرات مشورتی دارد و نمی‌تواند طرف‌های اختلاف را به پیروی از روش حل اختلاف خاصی مجبور کند.
امروزه توسل به داوری از پرطرفدارترین روشهای حل اختلاف محسوب می‌شود که به دلیل انعطاف بالای فرایند آن، می‌توان مشکلات خاص ناشی از تفسیر هر قرارداد را به خوبی حل کرد. این روش در ماده ۵۳ شرایط عمومی پیمان هم تصریح شده است و در قوانین ایران هم به رسمیت شناخته شده است.
ارجاع اختلاف به داوری اغلب در زمانی صورت می‌گیرد که سایر روشهای حل اختلاف موفق نبوده و مشکل همچنان برقرار باشد. در واقع از داوری به عنوان راه‌حل نهایی حل اختلافات عمرانی یاد می‌شود.
رجوع به داوری از دو طریق عمده داوری موردی (رجوع به شخص حقیقی) یا داوری سازمانی (رجوع به شخص حقوقی برای تعیین داور) صورت می‌گیرد. در حالت اول طرف‌های اختلاف، با معرفی داورانی متشکل از اشخاص معتمد و آگاه از امور فنی عمرانی و وقایع پرونده، سکان هدایت اختلاف را به دست این افراد می‌سپارند. این افراد هم با مطالعه دقیق قرارداد و اطلاع از سیر اختلاف سعی در ارائه راهکاری حقوقی برای حل اختلاف موجود می‌کنند و در نهایت اقدام به صدور رای درخصوص اختلاف می‌کنند. رای داور برای طرف‌های اختلاف لازم‌الاجرا بوده و به‌نوعی در حکم رای قاضی است.
در حالت دوم، پیشنهاد می‌شود اختلاف از طریق سازمان برنامه و بودجه پیگیری شود. در واقع اغلب، روش اصلی حل اختلاف از طریق داوری سازمانی در اختلافات ساخت‌وساز رجوع به سازمان مذکور است. به این معنا که در صورت طی شدن مراحل بالا و عدم حل اختلاف، طرفین اختلاف می‌توانند از طریق ارجاع موضوع به سازمان برنامه و بودجه درخواست شروع داوری داشته باشند. در صورت پذیرش درخواست طرفین توسط رئیس سازمان برنامه و بودجه، اختلاف برای داوری به مرجع حل اختلاف سازمان برنامه و بودجه که شورای عالی فنی نام دارد، ارجاع می‌شود و از آن طریق فرایند داوری آغاز می‌شود. مزیت بهره‌مندی از این روش آن است که نهاد داوری شورای عالی فنی تسلط کافی بر موضوعات حقوقی ساخت‌وساز و اختلافات عمرانی را دارد و می‌تواند اختلاف پیش آمده را به به نحو احسن رفع کند.
هنگام تنظیم قرارداد عمرانی، بسیار اهمیت دارد که بند حل اختلاف واضح و روشن تدوین شود. اغلب برای تدوین این بند شرایط ویژه‌ای پیش‌بینی می‌شود تا توسط آن بتوان به مکانیزم حل‌وفصل اختلاف متوسل شد. در ادامه به برخی از موارد خاص بند حل اختلاف اشاره می‌کنیم.
اغلب در شروع بند ارجاع به داوری، باید گستره اختلاف را مشخص کرد. مثلا ذکر کرد که هرگاه در اجرا یا تفسیر مفاد قرارداد اختلافی بروز کرد، باید به بند حل اختلاف رجوع کرد.
در درجه بعد معمولا ذکر می‌شود که در صورت بروز اختلاف، طرفین ابتدا باید آن را از طریق مذاکره حل کنند. شرایط دعوت به مذاکره هم (مانند ارسال اخطاریه) بایستی مشخص شود. سپس اگر اختلاف از طریق مذاکره حل نشد، از طریق ورود یک کارشناس و اظهار نظر او (در مقام میانجی) باید موضوع را فیصله داد. در نهایت اگر ورود کارشناس هم اختلاف قرارداد را حل نکرد مکانیزم داوری فعال می‌شود. اغلب اگر طرف‌های قرارداد مایل به حل اختلاف از طریق داوری باشند فرایند انتخاب داور هم ذکر می‌شود که همانطور که گفته شد، ممکن است از طریق داوری موردی و یا ارجاع به سازمان برنامه و بودجه صورت بگیرد.